تاریخچه هیات امناء

در شرایط حاضر نقش محوری دانشگاهها در تولید علم و توسعه کشور انکار ناپذیر بوده، در چشم انداز بیست ساله نیز انتظارات بسیار گسترده ای از دانشگاهها وجود دارد.دانشگاهها مکلفند همسو با گسترش روز افزون علوم و فنون و تکنولوژی های جدید و پیشرفته در جهان و با توجه به نیاز کشور، نیروی انسانی متدین و متبحر، با نشاط وفعال، بالنده و متفکر با توجه به نیاز کشور تربیت کنند، علاوه بر آن به تولید علم و بویژه علم بومی همت گمارند. بنابراین اداره امور دانشگاهها بعنوان مغز متفکر جامعه باید قوانین و مقرراتی با ویژگیهای متفاوت از سایر دستگاهها داشته باشد. قانون تشکیل هیأت امناء به همین منظور در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده و تا حد زیادی اختیارات ویژه ای به دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی داده است. اما بدلیل نهادینه نشدن این تفکر در سایر دستگاهها مشکلاتی را جهت استفاده مطلوب از قانون مذکورفراهم آورده است.تصویب ماده ۴۹ قانون برنامه پنجساله چهارم توسعه و ماده ۲۰ قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه راه را برای اداره امور دانشگاه با ویژگیهای فوق هموار نموده است لیکن می بایست تلاش گسترده ای جهت عملیاتی شدن این ماده قانونی با حفظ رعایت سیاستها و قوانین وزارت متبوع صورت پذیرد.از تأسیس اولین مؤسسه آموزش عالی در ایران حدود ۱۰۷ سال و از تشکیل اولین هیأت امناء حدود ۴۲ سال می گذرد. در زیر به تاریخچه هیأت امناء در قبل و بعد از انقلاب اسلامی پرداخته می شود. 

الف) هیئت‌امناء قبل از انقلاب اسلامی :

از سال ۱۳۴۰ یعنی قبل از تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی زمزمه‌های هیئت‌های امناء دانشگا‌هها و مؤسسات آموزش عالی به صورتها و ترکیبهای متفاوت و پراکنده به گوش می‌رسید. از جمله درسال ۱۳۳۹ در اساسنامه دانشگاه ملی سابق (شهید دکتر بهشتی) هیئت‌امناء بعنوان رکن اصلی دانشگاه به تصویب رسید. اما دانشگاه شیراز براساس قانون تأسیس دانشگاه مصوب سال ۱۳۴۲ (هـ.ش) جزء اولین دانشگاههایی بود که دارای هیئت‌امناء گردید. سپس دانشگاه صنعتی شریف در سال ۱۳۴۴ هیئت‌امناء خود را تشکیل داد. سرانجام در سال ۱۳۴۶ دانشگاه تهران نیز دارای هیئت‌امناء گردید. در اسفند ماه ۱۳۵۰ قانون هیئت‌‌های امناء مؤسسات عالی علمی و دولتی از تصویب مجلسین وقت گذشت، که پایه و اساس آن، قانون تشکیل و اختیارات هیئت‌امناء دانشگاه تهران بود. طبق آن، هیئت‌‌های امناء دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی بارعایت قانون تأسیس وزارت علوم وآموزش عالی به صورت یکنواخت و هماهنگ تشکیل می گردید.اعضای هیئت‌امناء مرکب ازوزیر علوم و آموزش عالی یا نماینده تام‌الاختیار وی، ۸ نفر از شخصیت‌های محلی و کشوری که بتواند نقش مؤثری در توسعه مؤسسه مربوط داشته باشند، بودند. ضمناً در مؤسسات آموزش عالی خارج از پایتخت استاندار مربوط نیز عضویت داشت. در مؤسسات علمی وابسته به وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دیگر وزیر یا مسئول مربوط علاوه بر وزیر علوم به اقتضاء سمت خود ریاست و یا عضویت هیئت‌امناء را داشتند. رؤسای مؤسسات عالی علمی بدون حق رأی در جلسات شرکت داشتند. وزارت علوم و آموزش عالی می‌توانست مقررات این قانون را در صورت اقتضاء در هریک از مؤسسات عالی پژوهشی دولتی دیگر و یا مؤسسات عالی علمی دیگری که به نحوی از انحاء از کمک دولت استفاده می‌نمودند به اجرا بگذارد. براساس اصلاحیه قانون هیئت‌امناء مصوب سال ۱۳۵۰ که در مرداد ماه ۱۳۵۳ به تصویب رسید ، وزارت علوم و آموزش عالی مکلف گردید. برای هریک از دانشگاههای دولتی و غیردولتی و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی هیئت‌امنایی با ترکیب وزیر علوم و آموزش عالی یانماینده تام‌الاختیار او ، وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه یا نماینده تام‌الاختیار او ، دبیر شورای مرکزی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی، چهار تن از شخصیتهای بصیر و مطلع که نقش مؤثری درتوسعه مؤسسه مربوطه داشته باشند، تشکیل دهد. در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی خارج از پایتخت استاندار و رئیس انجمن شهر مربوط نیز عضو هیئت‌امناء بودند.در مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی وابسته به سایر وزارتخانه‌‌ها ومؤسسات دولتی وزیر یا مسئول دولتی نیز به اقتضای سمت خود ریاست یا عضویت هیئت را داشتند. رؤسای دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی بدون حق‌ رأی در جلسات شرکت داشتند.هیئت‌های امناء دانشگاهها بتدریج با ترکیب شرح وظیفه فوق ایجاد و شروع بکار نمودند. 

ب) هیئت‌امناء بعد از انقلاب اسلامی:

پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی در کشور در اسفند سال ۵۷ تمامی هیئت‌‌های امناء دانشگاهها به استناد لایحه قانونی مربوطه منحل گردید. لیکن برای جلوگیری از رکود اداره امور دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی هیأتی مرکب از وزیر علوم و آموزش عالی، وزیر مشاور ورئیس سازمان برنامه و بودجه و وزیر طرحهای انقلاب تشکیل و تصمیم‌گیری در کلیه موارد فوق را بعهده گرفت . آن هیئت بعدها به هیئت سه‌نفره جانشین هیئت‌امناء معروف گشت که متشکل از وزیر علوم و آموزش عالی و رئیس سازمان برنامه و بودجه یا نمایندگان تام‌الاختیار آنان و آقای دکتر یدالله سحابی (عضویت با نام) بود.هیئت‌ سه‌نفره فوق‌الذکر از اسفند سال۵۷تا پایان سال۶۹طی سی‌ونه جلسه تلاش نمود تا درباره مسائل و مشکلات مالی، اداری، استخدامی وسازمانی دانشگاهها در چهارچوب قوانین و مقررات مربوطه تصمیم‌گیریهای لازم را بعمل آورند.هیئت سه‌نفره مزبور فعالیتهای خود را از طریق کمیته‌های کارشناسی اداری، مالی و بررسی و تجدید‌نظر و تدوین قوانین، آیین‌نامه استخدامی پیگیری و سازماندهی می کرد.با گسترش کمی آموزش عالی و تأسیس دانشگاهها و دانشکده‌های مختلف در اقصی نقاط کشور و همچنین افزایش شمار دانشجویان و توجه به پژوهش درسطوح بنیادی و کاربردی و توسعه‌ای و افزایش نیازها و خواسته‌‌ها و سایر عوامل موجب گردید اندیشه احیاء و شکل‌گیری مجدد هیئت‌امناء دانشگاهها با هدف اعطای استقلال بیشتر در سیاستگزاری و تصمیم‌گیری بروز نماید. مسئولان عالی رتبـه وزارت فرهنگ و آموزش عالی برآن شدند تا قانون تشکیل هیئت های امناء دانشگاهها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی را تنظیم نمایند و نهایتاً در جلسات ۱۸۱ و ۱۸۳ مورخ۹ و1367/12/23شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و مقرر گردید مواد ۸، ۹ و ۱۰ آن طی لایحه ای جهت تصویب به مجلس شورای اسلامی تقدیم گردد.لازم به ذکر است تا پایان سال ۱۳۶۹ به رغم تصویب قانون تشکیل هیئت های امناء مذکور در سال ۱۳۶۷ به موجب ماده ۱۱ آن کماکان هیئت سه نفره جانشین هیئت امناء به فعالیت خود ادامه داد. در بهمن ماه سال ۱۳۶۹ قانون نحوه انجام امور مالی و معاملاتی دانشگاهها وموسسات آموزش عالی و تحقیقاتی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید که در تاریخ1369/10/26 شورای نگهبان آنرا تأیید نمود. متعاقب آن دانشگاههای وابسته به وزارت علوم ، تحقیقات و فنآوری و بهداشت، درمان وآموزش پزشکی به ایجاد هیئت های امناء در دانشگاهها و موسسات علمی و تحقیقاتی وابسته همت گماشتند.در حال حاضر در دانشگاهها و موسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ۵۱ هیئت امناء شکل گرفته است . ضمناً برای دانشکده های جدید که در سال ۱۳۹۲ و بعد از آن بودجه مستقل خواهند داشت نیز هیأت امناء استقرار خواهد یافت.خاطرنشان می سازد که دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله، دانشگاه شاهد، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه علوم پزشکی ارتش، دانشگاه امام حسین (ع)، انستیتو پاستور ایران، موسسه عالی آموزشی و پژوهشی طب انتقال خون ایران و موسسه سرم و واکسن سازی رازی نیز دارای هیئت امناء می باشند.نکته دارای حائز اهمیت آنکه با تصویب ماده ۴۹ قانون برنامه پنجساله چهارم توسعه کشور از ابتدای سال ۱۳۸۴ دانشگاهها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی دولتی صرفاً براساس آیین نامه‌ها ومقررات اداری، مالی، استخــدامی و تشکیلات خاص، مصوبات هیئت های امناء مربوطه که به تایید وزرای علوم ، تحقیقات و فنآوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی حسب مورد می رسد بدون الزام به رعایت قانون محاسبات عمومی، قانون استخدام کشوری و سایر قوانین و مقررات عمومی اداری، مالی و استخدامی اداره شده که با تاکید این مهم در قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه "بند ب ماده ۲۰" نقش هیات های امناء و استقلال دانشگاه ها پر رنگ تر گردیده است . ضمن آنکه اعتبارات این مؤسسات کمک تلقی شده و پس از پرداخت به هزینه قطعی منظـور می گردد.این مواد قانونی برنامه ها که مصوب مجلس محترم شورای اسلامی می باشد می تواند بعنوان نقطه عطفی جهت افزایش کارایی هیئتهای امناء و استقلال دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی تلقی شود. مشــروط بــرآنکه ساختار لازم جهت تحقق این ظرفیت قانونی در دانشگاهها و ستاد وزارتخانه های مرتبط ایجاد گردد. در همین راستا نیز در سال ۱۳۹۰ کلیه دانشگاهها و مؤسسات در ساختار خود واحدی ستادی در حوزه ریاست مؤسسه بنام دبیرخانه هیات امناء با تصویب هیات امنای خود و تایید وابلاغ وزارت بوجود آوردند تا به عنوان بازوی ارتباطی بین اعضای اصلی، مسئولین دانشگاه و وزارت متبوع بوده و هماهنگی های لازم را برای پویایی هیات امناء و اجرایی شدن مصوبات بوجود آورند .