معرفی
دلیجان مرکز شهرستان دلیجان است که از نظر بخش بندی کشوری یک از شهرستانهای استان مرکزی محسوب می گردد . گستردگی آن نزدیک به 800 هکتار با بیش از سی وسه هزار نفر جمعیت و در کنار راههای پیوند دهنده چندین استان کشوراست
از شمال به قم( 80 کیلومتر ) ، از جنوب به اصفهان ( 165 کیلومتر ) ، از شرق به کاشان ( 70 کیلومتر ) ، از شمال غربی به آشتیان ( 100 کیلومتر ) ، از غرب به اراک مرکز استان ( 145 کیلومتر ) و از جنوب غربی به محلات ( 20 کیلومتر ) محدود می گردد .
در باره نام دلیجان سخن های فراوانی گفته شده است. اینکه این نام از کجا آمده و به چه معنایی است به سختی میتوان داوری کرد . بومی های منطقه آن را دلیگن یا دلیگان می‌گویند که پس از حمله اعراب دلیگان نیز معرب گشته و به دلیجان مبدل گردیده است. یکی دیگر از اسنادی که درباره نام دلیجان وجود دارد این است که در تاریخ محلی آمده که این منطقه مردم دلیری داشته و به همین منظور آن را دلیرگان می‌خواندند و سپس با کاربرد سنگین تکرار حرف «ر» این حرف از آن حذف و دلیگان گشته و در نهایت دلیجان شده است.
گویش دلیجان به زبان راجی می‌باشد. این زبان بس شگفت که نشانه های آن در دلیجان و برخی توابع آن بر جای مانده است، داستان از یک زبان نیرومند ایرانی میگوید که به دلیل ویژگی های برتر خود، نشان می‌دهد که روزگاری دراز، در یک قلمرو گسترده، مرکزیت داشته و روز به روز با یورش به آن پهنه آن کمتر و کمتر گردیده است. گویش راجی ریشه در زبان ری باستان دارد.
دلیجان پیشتر شهری بسیار بزرگ بوده و چهار دروازه در چهار سویش ، گستردگی آن را نشان می داده است. این چهار دروازه عبارتند از :
1- دروازه قلیون ( qalyon ) نزدیک قلعه مرد .
2- دروازه آتشکده در جنوب و در نزدیکی روستای آتشکوه قرار داشته ، از این نام می توان فهمید یکی از دروازه های دلیجان در این سوی بوده است .
3- دروازه شاه ولی در غرب .
4- دروازه کاه و گندم در جنوب شرقی در نزدیکی کوهی به همین نام .
دلیجان از جنوب به نیم ور میپیوسته است، حمدالله مستوفی درباره نیم ور گفته است :
«جمشید شاه از سلسله پیشدادیان ، نیم ور را بنیان گذاشته و در آنجا کاخ عظیمی که هنوز خرابه های آن را می توان دید ، بنا کرد .بعدها گشتاسب شاه در آنجا آتشگاهی برپا داشت.»
در شرق دلیجان چشمه ای از غار چال نخجیر بیرون می آمده و رودخانه فصلی ازنا هم در شمال شرقی آن روان بوده است . آب این رودخانه تا چندی پیش جزء املاک مردم دلیجان بوده و خرید و فروش می شده است. آب انباری هم در نزدیکی بر سر راه ارابه رو (شمالی – جنوبی) است که هنوز پابرجاست و این آب انبار کهن است . یک جوی آب بزرگ هم از سوی نیم ور وارد دلیجان می شده که شاخه ای برگرفته از آب رودخانه قم بوده است . بر سر راه این نهر آسیابهای آبی ساخته بودند . در خشکسالی های دوره قاجاریه که آب از جوی افتاد آب ها هم از گردش باز ماندند و با گذر روزگار ویران گردیدند و دزدان عتیقه آگاهانه و ناآگاهانه این گنجینه های هویتی ما را از بین بردند .
به غیر از جویهای یاد شده ، هفتاد رشته قنات ، زمین های کشاورزی این شهر را آبیاری می نموده اند . هنگام کندن چاه در شهر به رشته قناتهای پیشین برخورد مینمایند .
علاوه بر آنچه گفته شد ، گواه دیگر بر گستردگی شهر وجود بازمانده سفال ها و خمره ها و آجرهای فراوان پیرامون مسجد بزرگ است ، در کنار این مسجد آب انبار و بازار بزرگی هم بوده که تنها مسجد بزرگ به جای مانده و آثار دیگر آن از بین رفته است .
قرار گرفتن در کنار کوتاهترین راه همدان به کاشان که پیش از زایش مسیح دارای اهمیت فراوان بوده ،می تواند بر گستردگی آن افزوده باشد .
دلیجان تا سالها پس از ویرانی ، اهمیت خود را همچنان نگه داشته است و جغرافی دانان گذشته نیز از بزرگی و اهمیت آن یاد کرد هاند، از جمله آنان حمدالله مستوفی است که میگوید :
( دلیجان در اول شهر وسط بوده است . طولش از خالدات « فه م » و عرضش از خط استوا « لح به » و این زمان خراب است و بیست پاره دیه دارد و در محصولات نزدیک جرباذقان )
همچنین در جای دیگر از آن به بلده یاد شده است . بلد یعنی شهر و بلده یعنی شهر کوچک ( پس دلیجان پیشینه شهر بودن را از سده های پیش داشته است ). در کتاب زینت المجالس آمده است که :
« دلیجان شهری وسط بوده و اکنون قصبه ایست که قرب هزار خانه در او باشد و در قدیم بیست پاره دیه از توابع او بوده است .»
عواملی که موجب از بین رفتن شهر دلیجان شده که در کتاب تاریخ و فرهنگ دلیجان آمده است .
یکی از جاذبه های بی بدیل گردشگری دلیجان غار چال نخجیر است که چشم هر بینندهای را خیره میکند . از سایر اماکن دیدنی دلیجان میتوان به مسجد مس سر با قدمتی 800 ساله ، ا مامزادگان معصوم ، آقا شابلبل ، دریاچه و پارک جنگلی سد 15 خرداد، یادمان شهدای گمنام و قلعه خشت و گلی نشست آباد با قدمتی بیش از 1200 سال اشاره نمود .
علامه عبدالهادی دلیجانی از نویسندگان بنام و شهیر می‌باشد که متاسفانه از وی تنها 6 جلد کتاب در فقه عربی در کتابخانه عمومی آیت ا... مرعشی نجفی در قم موجود می‌باشد و آرامگاه وی به نام قبر آقا یکی از اماکن مورد احترام مردم شهر محسوب میگردد .
اقتصاد شهر دلیجان در قدیم بیشتر وابسته به کشاورزی و رستورانهای بین راهی بوده است اما امروز به لطف بهره مندی از مردمی فعال ، ریسک پذیر و صنعتگر تبدیل به سومین شهر صنعتی استان مرکزی شده وکمترین نرخ بیکاری در استان نیز به این شهر تعلق دارد.
با تشکر از شورای اسلامی شهر دلیجان