امام حسن مجتبی (ع) اولین فرزند امام علی (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) و نخستین نوه گرامی رسول الله (ص) در شب نیمه ماه رمضان سال سوم هجری قمری در مدینه چشم به جهان گشود و رسول گرامی اسلام نام «حسن» را برای ایشان برگزید.

اخلاق نیکو، بخشندگی و سخاوت از جمله خصلت‌هایی است که در همه ائمه اطهار (ع) وجود داشته ولی امام دوم شیعیان در این زمینه از جایگاه خاصی برخوردار بودند و فقرای بسیاری به منزل امام حسن (ع) مراجعه می‌کردند و از خوان کرم ایشان بهره‌مند می‌شدند.

یکی از بارزترین ویژگی‌ها و خصوصیت‌های اخلاقی امام حسن مجتبی (ع) کرامت اخلاقی است؛ کرامت به معنی برخورد مثبت با امور منفی و نادیده گرفتن خطای دیگران است.

با توجه به اینکه زندگی دومین امام شیعیان در مدینه در سخت‌ترین دوران بعد از پیامبر (ص) بود و به ایشان و پدر گرامیشان امام علی (ع) توهین‌های بسیاری می‌شد ولی برخورد امام مجتبی (ع) با توهین کنندگان به شیوه‌ای بود که این افراد معمولاً از عمل خود پشیمان می‌شدند.

زندگی ۴۷ ساله امام مجتبی (ع) با فراز و نشیب‌های فراوانی همراه بود؛ امامت ایشان بعد از شهادت امیرالمؤمنین (ع) در ۲۱ رمضان سال ۴۰ هجری آغاز و به مدت ۱۰ سال ادامه داشت.

دومین امام شیعیان حدود ۶ ماه خلافت مسلمین را نیز بر عهده داشتند که در این دوران معاویه که دشمن سرسخت امام علی (ع) و اهل بیت (ع) بود و طمع خلافت را از سال‌ها قبل در سر داشت به سمت عراق لشکرکشی کرد و توطئه‌های بسیاری برای رسیدن به خلافت مسلمین انجام داد همچنین منافقین که کینه از حضرت علی (ع) را بر دل داشتند در این زمینه معاویه را همراهی کردند.

بنابر آنچه در کتب تاریخی آمده است، دولت امام حسن (ع) با مشکلات مالی روبرو بوده است، از این رو امام حسن مجتبی (ع) نمی‌توانستند به سربازانی تکیه کنند که میل چندانی به جنگیدن نداشتند؛ از سوی دیگر به علت جنگ‌های حضرت امیر با دشمنان بسیاری از سرداران و یاران باوفای اهل بیت (ع) همچون مالک اشتر به شهادت رسیده بودند و عملاً دومین امام شیعیان یاوری برای مقابله با دشمنان در کنار خود نمی‌دیدند.

در دانشنامه اسلام آمده است که از عوامل پذیرش صلح توسط امام حسن (ع)، صلح دوستی، بیزاری از سیاست و چند دستگی‌های متعاقبش و تمایل به جلوگیری از خون ریزی‌های گسترده بوده است؛ اما احتمال دارد که حضرت به علت نبود حامی صلح را پذیرفته باشند.

امام حسن مجتبی (ع) پیشوای صلح و تدبیر

آیت الله العظمی صافی گلپایگانی به مناسبت پانزدهم ماه رمضان مصادف با میلاد امام حسن مجتبی (ع) در نوشتاری امام دوم شیعیان را پیشوای صلح و تدبیر عنوان کرده است.

در بخشی از این نوشتار آمده است: جهادی برای اسلام، مقدّس محسوب می‌شود که برای دفاع از حقیقت و فضیلت، برای مقاصد و مصالح عموم، برای انحطاط حکّامی که خود را مالک خلق و مطلق العنان و صاحب اختیار بدون شرط افراد می‌شمارند، باشد. هدف تمام مجاهداتی که اولیای اسلام، در هر زمان و مکانی انجام دادند، این بوده که آسایش و آزادی را برای بشر به ارمغان آورند و به یاری افراد مظلوم و محروم بشتابند.

همچنین این مرجع تقلید شیعیان تصریح کرده است: امام حسن مجتبی (ع) انسانی صادق، با وفا، پرهیزکار و با تقوا، خیرخواه و بزرگوار بودند؛ صلحی که بین آن حضرت و معاویه برقرار شد، علاوه بر آنکه صلح‌طلبی و خیرخواهی و گذشت او را نشان داد، ثابت کرد که خانواده ایشان نیز، ریاست‌خواه و جاه طلب نیستند و در قیام و نهضت، کناره‌گیری و عزلت، صلح و جهاد، رضای خدا و مصلحت عموم را می‌خواهند. در هنگام جهاد، مصداقِ «یُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللهِ وَلا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِم» هستند و از کسی باکی ندارند و در وقت صلح، مرد گذشت و فداکاری می‌باشند.

صلح امام حسن (ع) یک تکلیف الهی و وظیفه شرعی بود که امام در آن شرایط و احوال، ناگزیر شد آن را بپذیرد

وی با بیان اینکه صلح امام حسن (ع) یک تکلیف الهی و وظیفه شرعی بود که امام در آن شرایط و احوال، ناگزیر شد آن را بپذیرد یا به عبارت دیگر، شرایط و اوضاع، این مسئله را بر امام تحمیل کرد و بر حسب حدیث مشهور و مسلّم اهل سنّت، پیامبر (ص) از آن خبر داده و او را به سیادت و آقایی و اصلاح‌گری معرّفی فرموده است.

آیت الله صافی گلپایگانی تصریح کرد: صلح امام حسن (ع) وقتی انجام گرفت که سپاه معاویه در همکاری و یاری او اتّفاق و اتّحاد داشتند در حالی که لشکر امام علیه السّلام به واسطه فتنه‌های بزرگی که علل آن تغییر مسیر خلافت پس از رحلت رسول خدا (ص) از مسیر واقعی و شرعی بود، گرفتار ضعف و سستی و نفاق و اختلاف و تفرقه گردید و به واسطه حوادثی مانند فتنه طلحه و زبیر و عایشه (جنگ جمل) و فتنه معاویه (جنگ صفّین) و فتنه خوارج (جنگ نهروان)، و شهادت بسیاری از اعلام و رجال اسلام و صحابه و شیعیان و دوستان واقعی اهل بیت، و نفوذ منافقین و وضع و موقف اهل حق، بسیار حسّاس و خطرناک شده بود و مؤثّرترین ضربه‌ای که به روحیه لشکر امام علیه السّلام خورد، شهادت امیرالمؤمنین (ع) بود.

وی افزود: صلح در شرایطی صورت گرفت که از روی ناچاری و برای حفظ مصالح مهم انجام گرفت و شرایطی که امام (ع) به معاویه فرمود و معاویه هم آنها را قبول کرد، شرایط بسیار حسّاس و پر ارزشی بود و اگر چه معاویه به این شرایط عمل نکرد، ولی این عهدنامه وثیقه ای بود که روش معاویه را محکوم ساخت و او را از این‌که امیرالمؤمنین و خلیفه پیغمبر معرّفی شود، خلع ساخت و خیانت‌هاو عمل‌نکردن به تعهداتش را آشکار ساخت و در عین حال این عهدنامه، اتمام حجّت و سندی به نفع شیعه شد و مستمسکی بود که اعمال خلاف معاویه تا حدّی با آن کنترل می‌شد و زبان اعتراض مردم را به او باز نگاه می‌داشت.

تواضع امام مجتبی (ع) باید برای همه الگو باشد

یکی از اساتید حوزه علمیه قم با بیان اینکه سخاوت امام حسن مجتبی (ع) به اندازه‌ای بود که هرگاه فرد غریبه ای وارد شهر می‌شد و به خانه ایشان مراجعه می‌کرد به گرمی پذیرایی می‌شد، گفت: دومین امام شیعیان اسوه کرامت و ایثار بود و ایشان را کریم اهل بیت (ع) می‌نامند.

آیت الله محسن فقیهی کمک به فقرا و همنشینی با نیازمندان را از خصوصیات بارز امام مجتبی (ع) دانست و افزود: سخاوت ایشان به اندازه‌ای بود که در طول زندگی خود دو مرتبه و بر اساس برخی روایت‌ها سه مرتبه تمام ثروت و دارایی خود را بین نیازمندان تقسیم کردند.

امام حسن (ع) در طول زندگی خود سه مرتبه تمام ثروت و دارایی خود را بین نیازمندان تقسیم کردند

وی همچنین تواضع و فروتنی امام حسن (ع) را مورد اشاره قرار داد و گفت: سخاوت و بخشش ایشان همراه با تواضع بود و به فرد نیازمند بیشتر از میزان تقاضای وی کمک می‌کردند که این خصوصیت حسنه و نیکوی اخلاقی باید برای همه ما الگو باشد.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به اوضاع سیاسی زمان امام دوم شیعیان اشاره کرد و گفت: معاویه ظاهر اسلام را حفظ می‌کرد و مردم و مسلمانان به امام حسن (ع) گفتند که حاضر نیستند با معاویه جنگ کنند و شرایط برای مبارزه برای ایشان فراهم نشد.

وی با تأکید بر اینکه تفاوتی میان امامت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) وجود ندارد، تصریح کرد: هر دو بزرگوار با توجه به شرایط زمان به تکلیف شرعی خود عمل کرده‌اند.