: سده‌ها پیش در ایران باستان، تیرگان (سیزدهم تیرماه) یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایران باستان بوده که آئین‌های مخصوصی داشته و یکی از آن‌ها پاسداشت قلم بوده است. یکی از دلایلی که برای این جشن ذکر شده، این است که در این روز، هوشنگ، پادشاه پیشدادی ایران، نویسندگان و کاتبان را به رسمیت شناخت و آنان را گرامی داشت؛ در آن زمان مردم جشن گرفتند و آن جشن به یاد ارجمندی قلم بر جای ماند. دلیل دیگری که برای این جشن ثبت شده، این است که به نوشته‌ ابوریحان بیرونی، سیزدهم تیرماه، روز ستاره‌ تیر یا عطارد است و، چون عطارد، کاتب ستارگان است، می‌توان سیزدهم تیرماه را روز نویسنده نامید. پس از انقلاب نیز نویسندگان و شاعران سرشناسی، چون محمدعلی سپانلو سیزدهم تیرماه را به عنوان روز قلم و نویسنده پیشنهاد دادند، تا این‌که چهاردهم تیرماه از جانب انجمن قلم به عنوان روز قلم نامگذاری شد. با این حال این مناسبت هنوز چندان در میان مردم و حتی اصحاب قلم و اندیشه شناخته‌شده نیست.

تاریخ نوشتن

تاریخ نوشتار، مربوط به حداکثر بیست هزار سال پیش بوده و با محدود ساختن به نظام‌های نوشتاری مدوّن، رقمی حدود شش هزار سال پیش را نشان می‌دهد. از جمله موادی که برای نوشتن به کار می‌رفته سنگ، چوب، پوست حیوانات، برگ درختان، استخوان، موم، ابریشم، پنبه و کاغذ را می‌توان نام برد. در طول تاریخ، نوشتن به دو صورت بوده است؛ یک دسته خطوطی را در برمی گرفت که با استفاده از ابزارهای تیز، چون سوزن، چاقو و ... نوشتاری کنده‌کاری می‌شد. دسته دیگر شامل خطوطی است که به وسیله قلم پر، قلم نی، قلمو و... و با استفاده از جوهر بر سطح ماده نوشتاری ترسیم می‌گردید. جالب است بدانید که نسخه‌برداری از نوشته‌ای بر سنگ یا فلز، در نهایت به اختراع چاپ انجامید.

تعریفی از روز قلم

قلم، زبان عقل و معرفت و احساس انسان‌ها و بیان‌کننده اندیشه و شخصیت صاحب آن است. قلم، زبان دوم انسان هاست. هویت، چیستی و قلمرو قلم بسیار گسترده‌تر از آن است که در بیان بگنجد. هر گونه رشد و پیشرفت، پیروزی و آرامش و معرفت و شناخت، ریشه در قلم دارد. تمدن‌ها، تجربه‌های تلخ و شیرین و علوم با نوشتن ماندگار می‌شوند. هر کسی می‌تواند قلمی را بین انگشتانش گرفته و هر چه را از مخیله‌اش تراوش می‌کند، بنویسد. قلم واقعیت‌ها را آشکار می‌کند. آشکارها را نهان می‌کند. به واقع قلم، معجزه‌ای جاودان است.

قلم مدرن

در آغاز قرن بیستم، کسی این تردید را به خود راه نمی‌داد که قلم و کاغذ را مهم‌ترین و مؤثرترین ابزار ذخیره‌سازی اطلاعات بداند؛ زیرا در آن زمان جوامع از نظر اقتصادی و فکری به جامعه‌های کاغذمدار تبدیل شده بود. اما پایه‌های این باور پس از چندی به لرزه درآمد و با ظهور رایانه، رشد سریع فناوری اطلاعات، تلویزیون، استفاده‌های گوناگون از میکروفیلم، میکروفیش و ابزارهای الکتریکی، کاغذ و قلم سنتی به‌طور جدی به مبارزه طلبیده شد.
اگر چه هنوز کتابخانه‌های الکترونیکی و اداره‌های بدون کاغذ و قلم و جامعه‌های بدون کتاب نیامده و شاید هرگز نیاید، ولی موقعیت ابزار و مواد نوشتنی از بنیاد دگرگون شده‌است. این دگرگونی در ظاهر قلم‌ها و نوشته‌ها، نه تنها از ارزش قلم و صاحبان آن نمی‌کاهد، بلکه به دلیل انتقال لحظه‌ای نوشته‌ها، هر آینه مسئولیت و وظیفه قلم را صدچندان می‌کند.

جایگاه قلم در اسلام

سوگند خداوند در قرآن به نام قلم، گویاترین شاهد بر شرافت و قداست آن است؛ «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ - سوگند به قلم و آنچه نویسند.» در جایی که خداوند، صاحب هستی به آفریده‌ای از آفریده‌های خود قسم یاد می‌کند، بشر در چه جایگاهی می‌تواند از ارج و منزلت آن سخن براند. در نخستین ارتباط وحیانی رسول خدا صلی الله علیه و آله با مبدأ هستی در غار حرا، سخن از قلم به میان می‌آید، تا جایی که خداوند خود را این گونه معرفی می‌کند: «الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ - آن که با قلم آموخت.»
با سیری در زندگی پیامبر و امامان علیهم السلام می‌توان توجه و اهتمام عملی به نوشتن را از متن سیره آنان دریافت. این قدرشناسی به حدی بود که گاه موجب آزادی اسیران کفار می‌گشت. در صدر اسلام، پس از پایان برخی جنگ‌ها، پیامبر (ص) دستور می‌فرمود: اسیرانی که به ده نفر از مسلمانان خواندن و نوشتن بیاموزند، آزاد شوند. این عمل در جامعه محروم از تمدن آن دوره، زیباترین و مؤثرترین پیام برای ارج نهادن به جایگاه قلم و علم بوده و هست.

هدف روز قلم

قلم اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در رشد و توسعه تمدن بشری دارد. از جمله مواردی که به اهمیت ارج نهادن به قلم و نگارش می‌توان اشاره کرد وجود سه امتیاز در قلم است که در «بیان» آن‏‌ها را نمی‏ بینیم.
۱. باقی بودن: سخن فرار می‌کند و نوشته باقی می‌ماند. امیر مؤمنان علی علیه‌‏السلام در سخن جالبی می ‏فرماید: «دانش را با نوشتن در بند کنید» تا باقی بماند و از کفتان نرود.
۲. دقیق بودن: بیان و سخن معمولا دقیق نیست. اگر قرار بود کتابی که هزار سال پیش نوشته شده، زبانی به ما می ‏رسید و در جایی نوشته نمی‌شد، هیچ‌گاه به‌طور دقیق به ما نمی‌رسید و در واقع ما کتاب دیگری را پیش روی خود می‌‏دیدیم.
۳. عمیق بودن: مطالب نوشته عمیق و فکرشده است؛ در حالی که به‌طور معمول سخن، بدون تأمل گفته شده و کم محتواست. نویسندگان گاهی یک ساعت فکر می‌کنند و یک خط می‏ نویسند، ولی در سخن نمی‌‏توان آن دقت را رعایت کرد.
علامه طبرسی رحمة الله علیه در این مورد می‌نویسد: «بیان دو گونه است؛ بیان زبان و بیان قلم. بیان زبان، با گذشت زمان کهنه شده و از بین می‏‌رود، ولی بیان قلم تا ابد باقی است».