یکی از نوشیدنی‌های دل‌چسب قدیمی که در بسیاری موارد حکم یک قرص آرام‌بخش قوی را ایفا می‌کند، چای است. نوشیدنی که در ایران جزو کالاهای اساسی قرارگرفته و بر اساس مصرف روزانه مردم اهمیت آن به‌وضوح دیده می‌شود. بنابر آمارهای رسمی ارائه‌شده از سوی سازمان چای، میزان مصرف سالیانه چای در کشور بالغ‌بر 110 هزار تن بوده که تنها 20 هزار تن آن از طریق تولید داخلی تأمین می‌شود.

با توجه به اینکه حدود 40 سال از عمر بوته‌های چای پیر و قدیمی می‌گذرد و برای کاشت بوته‌های نو رسیدگی‌های لازم انجام‌نشده، چای ایران در مقایسه با چای اعلای خارجی کیفیت مطلوبی ندارد.

از زمان ورود چای توسط کاشف‌السلطنه به شمال ایران، این گیاه فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته است. چه در زمینه تولید، چه واردات و چه صادرات. کارشناسان می‌گویند برای داشتن چای باکیفیت، هرچند سال یک‌بار باید در زمین‌های کشاورزی هرس و کف‌زنی‌های لازم انجام شود؛ بته‌های پیر و قدیمی از مزارع کنار گذاشته و به‌جای آن بوته‌های جدید قرار بگیرد. احمدرضا بخشی رئیس کمیته تخصصی چای کشور و نماینده سازمان جهانی TMC (Tea masters cup) در ایران در رابطه باکیفیت چای ایرانی می‌گوید: «با توجه به اینکه حدود 40 سال از عمر بوته‌های چای پیر و قدیمی می‌گذرد و برای کاشت بوته‌های نو رسیدگی‌های لازم انجام‌نشده، چای ایران در مقایسه با چای اعلای خارجی کیفیت مطلوبی ندارد. بنابراین می‌طلبد که یک عزم جدی در رابطه با کشت مجدد چای صورت بگیرد. در این زمینه پژوهشکده چای کشور زحماتی را کشیده ولی ما می‌توانیم در قالب سازمان جهانی چای با حضور کارشناسان بین‌المللی و مطرح دنیا به این مجموعه کمک کرده تا بتوان یک محصول مرغوب و باکیفیتی که قابلیت صادرات باقیمت بالا را دارا است به‌کل جهان ارائه دهیم.»
 

مصرف چای در ایران

طبق آمار به‌دست‌آمده از تولید چای در کشور، در حال حاضر 21 هزار هکتار زمین زراعی برای چای وجود دارد که حدود 18 هزار هکتارش دایر و مورد بهره‌برداری قرارگرفته است. از طرفی ایران در جایگاه مصرف چای رتبه چهارم را در دنیا دارد و آمار مصرف آن چیزی حدود 120 تا 130 هزار تن در سال است.

بخشی واردات جنس باکیفیت را به نفع کشور می‌داند: «سطح تولید چای ما در بالاترین حد توان تأمین تنها 20 درصد نیاز کشور را داشته و 80 درصد نیاز مابقی کشور از طریق مبادی گمرکی و چه به شکل قاچاق تأمین می‌شود. واردات چیز بدی نیست ولی باید بدانیم که چه نوع وارداتی خوب و چه نوع وارداتی به مردم و کشور ضربه وارد می‌کند. واردات قانونی جنس باکیفیت به رشد کشور کمک می‌کند. چون سبب می‌شود قیمت بار واقعی صادراتی و قیمت کالای واقعی تولید در داخل کشور داخل درآمده و مشخص شود. وقتی بحث  واردات در حوزه مواد غذایی مطرح می‌شود، سلامت و کیفیت کالای عرضه‌شده اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. خوشبختانه با برداشته شدن ارز چای، رانت برداشته‌شده و فرصت سودجویی از بعضی تجار در اعلام جنس بی‌کیفیت با دلار بالاتر و به‌تبع واردات کالای بی‌کیفیت گرفته‌شده و افراد مجبور به واردکردن کالای باکیفیت هستند.»

بیشتر بخوانید

ناگفته‌هایی برای تشخیص چای سالم و طبیعیچای چگونه وارد ایران شد؟کاشف السلطنه اولین واردکننده چای در ایرانچرا مردم چای ایرانی نمی‌خورند؟

صادرات چای

طبق آمار سازمان چای ایران، به‌تناسب شرایط آب و هوایی و حاصلخیزی زمین قریب به 20 تا 40 درصد محصول چای ایران صادراتی است.  مهندس بخشی در رابطه باکیفیت چای صادراتی می‌گوید: « این محصول ما ارزش صادراتی بالایی ندارد. چای ایرانی در دنیا بین 1 تا 2 دلار عرضه می‌شود درحالی‌که چای وارداتی حداقل بین 4 تا 6 دلار است. ما برای اینکه بتوانیم خودمان را در زمینه صادرات این محصول مطرح کنیم، باید کیفیت چای را بهبود بخشیده تا علاوه بر بالا رفتن ارزآوری به کشور، بتوان چای ایرانی را باقیمت چند برابری قیمت فعلی به دنیا بفروشیم. این‌طوری می‌توانیم جایگاه خوبی در دنیا داشته باشیم.»

واردات قانونی جنس باکیفیت به رشد کشور کمک می‌کند. چون سبب می‌شود قیمت بار واقعی صادراتی و قیمت کالای واقعی تولید در داخل کشور داخل درآمده و مشخص شود.

اقبال مردم به چای ایرانی

رئیس کمیته تخصصی چای کشور در رابطه با اقبال مردم نسبت به چای ایرانی ادامه می‌دهد: «از سال 89- 90 تا  حدود سال 95-96  اقبال مردم به چای داخلی کم شده بود اما دریکی دو سال اخیر با توجه به اینکه تحریم‌های علیه ایران شدت گرفته و خیلی نمی‌توانستیم چای باکیفیت وارد کنیم، چای ایرانی توانست جایگاه خودش را پیداکرده و سطح مصرفش در داخل کشور بالا برود. چنانچه شاهد هستیم سال گذشته و امسال پس از تولید این محصول در شمال کشور  هیچ چایی در کارخانه‌ها و مزارع شمال کشور باقی نمانده و تمام تولیدات به فروش رفته است. اما این‌همه ماجرا نیست. چشم‌اندازی که ما برای چای ایرانی می‌بینیم سطح بالاتری دارد و برای رسیدن به این سطح باید یک بازنگری در صنعت چای کشور اتفاق بیافتد و خودمان را در رقابت با سطح جهانی برسانیم.»
 

رقابت چای ایرانی با چای خارجی

نبود قوانین کلان و اصولی در حمایت از کشاورز، عدم‌اصلاح مزارع و بوته‌های کهنه و قدیمی، میدان را برای جولان چای خارجی فراهم کرده است. چراکه بوته‌های قدیمی محصول بی‌کیفیت‌تری نسبت به بوته‌های جدید می‌دهد.

نماینده سازمان جهانی TMC در رابطه با اصلاح وضع موجود در راستای تولید چای باکیفیت و قابل‌عرضه به جهان پیشنهاد می‌دهد: «با توجه به عدم استفاده از هیچ افزودنی در چای ایرانی، این چای قابلیت مطرح‌شدن در جهان به‌عنوان یک چای سالم را داراست. از طرفی باید این را باور داشته باشیم که چای یک کالای وارداتی به کشور ما بوده که به‌واسطه آقای کاشف السلطنه وارد شمال کشور شده و محصول بومی نیست که با آن به شکل بومی رفتار کنیم. ما باید از اساتید دنیا که این محصول مربوط به  کشور و منطقه آن‌ها بوده و روی آن کارکرده‌اند استفاده کنیم. بنابراین برای رسیدن به یک جایگاه جهانی مقبول به‌جای حرف‌های کلان، در موضوعات تخصصی باید با حرف و قانون تخصصی وارد شد. به‌جای اینکه پول و سرمایه را در اختیار کشاورز یا سازمانی گذاشت که نتیجه‌ای در پی نداشته و پول صرف کارهای دیگری شود، با اتحادیه کشاورزان چای و اساتیدی از کشورهای مطرح در تولید چای مثل هند و سریلانکا کمیته تخصصی تشکیل شود. کار این کمیته باید تصویب قانون و اساس‌نامه‌ای برای مشخص کردن خط مشی صحیح تولید و نجات چای ایرانی باشد. همچنین با این عزیزان باید از مزارع کشاورزی بازدید داشته باشیم، روش‌های اصلاح گفته شود. با این برنامه ظرف مدت‌زمان کوتاهی می‌توان به محصول باکیفیت و قابل‌رقابت با محصول باکیفیت خارجی رسید.»
 

شکایت از طعم نامطبوع چای ایرانی

در مصرف روزانه بسیاری از مردم شکایت دارند که چای ایرانی به نسبت چای خارجی مزه نامطبوعی دارد و همین امر دلیل استفاده از چای خارجی است. متخصصین این طعم نامطبوع را ناشی از عدم احیای اصولی زمین‌های کشاورزی می‌دانند. بخشی در گفتگوی خود با تبیان دلیل طعم نامطبوع چای ایرانی را این‌گونه توضیح می‌دهد: «شما هیچ‌وقت نمی‌توانید طعم غذایی که امروز پخته‌شده را با طعم همان غذا که چند روزی از آن گذشته باهم مقایسه کنید. غذایی که چند روز مانده هرچقدر هم در درست کردنش از بهترین مواد و دقیق‌ترین دستورات استفاده‌شده باشد، طعم روز اول را نخواهد داشت. محصول چای ما هم همین‌گونه است  چایی که در شمال کشت می‌شود اگر از یک بوته جوان و نورس باشد، طعم خاص خودش را دارد. به‌مرور که بوته پیر می‌شود طعم و کیفیت اصلی خود را ازدست‌داده و بی‌کیفیت می‌شود. به همین منظور می‌گوییم که باید بوته‌ها و زمین‌ها اصلاح‌شده و کف‌زنی شوند؛ بوته‌های کهنه برداشته و بوته‌های نو گذاشته شود. این کاری نیست که بتوان به‌یک‌باره همه بوته‌های کهنه باغات شمال را کند و بوته جدید کاشت.  دقیقاً مثل آیش در بحث کشاورزی باید عمل کرد؛ مثلاً یک زمین ده هزار هکتاری را در یک سال یک هکتار کف‌زنی کرده 9 هکتار را برداشت می‌کند. سال بعد هکتار بعدی تا مثلاً در عرض 9 سال کف‌زنی کل زمین کامل انجام شود.»
 

رابطه کیفیت چای ایرانی و زندگی مردم

با توجه به اینکه چای دومین کشت پر محصول در شمال کشور است، زندگی قشر وسیعی از خانواده‌های شمالی در بحث کشت، برداشت، حمل‌ونقل و خریدوفروش با این محصول گره‌خورده است. مهندس بخشی در رابطه با تأثیر بهبود کیفیت چای در زندگی و معیشت مردم ادامه می‌دهد: «اگر در حوزه تولید چای بهسازی صورت بگیرد، سطح زندگی اقتصادی مردم بهبود پیدا می‌کند. در حال حاضر دولت برای کمک به کشاورزان، در قبال این سطح کیفی چای در بهترین شرایط 2400 تومان به کشاورز پرداخت می‌کند. این در حالی است که در صورت بالا رفتن کیفیت چای اولاً دیگر نیازی به کمک دولت  برای خرید محصول نبوده و ثانیاً کشاورز می‌تواند حداقل 5 برابر بیشتر از خرید و کمک فعلی دولت کالای خود را به فروش برساند. (به‌طور مثال درآمد خانواده از 2 میلیون به 8 تا 10 میلیون می‌رسد)»
 

واردات تعرفه چای چگونه است؟

احمدرضا بخشی رئیس کمیته تخصصی چای کشور کاهش ارز گمرک برای چای وارداتی را به نفع مصرف‌کننده دانسته و ادامه می‌دهد:« طی تصمیمی که در جلسات تخصیص ارز برای کالا گرفته شد، تصمیم بر آن شد برای واردات چای ارز تخصیص داده نشود. بنابراین ارز 4200 به ارز ما به تفاوتی و ارز نیمایی می‌رسد. اگر ارز نیمایی به ازای هر دلار  حدود 12400-12500 باشد و این رقم را در هر کیلو چای وارداتی که تقریباً 5 دلار است ضرب بکنیم، یک رشد 300 درصدی را شاهد هستیم که بهای آن را 85 میلیون مردم باید بدهند. به پیشنهاد وزیر جهاد قرار بر این شد در کالاهایی که ارزشان برداشته یا نیمایی می‌شود، حداقل پایه ارزش گمرکشان کاهش پیدا کند که مردم بتوانند راحت‌تر تهیه کنند چراکه اگر این انجام نشود قیمت هر کیلو چای حدود 150 تا 200 هزار تومان می‌شود که این در توان مردم نیست. ما هم قبول کردیم و پایه گمرک چای از 20 درصد به 5 درصد کاهش پیدا کرد.»

باید بوته‌ها و زمین‌ها اصلاح‌شده و کف‌زنی شوند؛ بوته‌های کهنه برداشته و بوته‌های نو گذاشته شود. این کاری نیست که بتوان به‌یک‌باره همه بوته‌های کهنه باغات شمال را کند و بوته جدید کاشت. دقیقاً مثل آیش در بحث کشاورزی باید عمل کرد؛ مثلاً یک زمین ده هزار هکتاری را در یک سال یک هکتار کف‌زنی کرده 9 هکتار را برداشت می‌کند. سال بعد هکتار بعدی تا مثلاً در عرض 9 سال کف‌زنی کل زمین کامل انجام شود.

در کیفیت چای صعود نکردیم

کمیته تخصصی چای کشور در سال 2016  توانست برای اولین بار ایران را عضو سازمان جهانی چای یا همان تی مستر کاپ(TMC) کرده و رتبه چای ایران را ارتقا دهد. نماینده سازمان جهانی TMC در رابطه با کم و کیف صعود ایران به رتبه 4 در سازمان جهانی چای می‌گوید: «در ادامه برای اولین بار توانستیم در سال 2016 پرچم جمهوری اسلامی ایران را در سازمان جهانی چای برافراشته کنیم. این نکته قابل‌ذکر است صعود ما به خاطر کیفیت چای نبود. داستان ازاین‌قرار است که ما در منو کافی‌شاپ‌های دنیا عنوانی مثل چای مراکشی می‌بینیم. مراکش که چای ندارد و نحوه سرو این چای به روش مراکش سرو می‌شود. ما آمدیم چای ایرانی را به این شکل مطرح کردیم که چای ما فقط خود محصول چای ما نیست. ما در کنار چای و سرو آن از اکسسوری‌هایی مثل نبات زعفرانی، انواع  شیرینی‌های ایرانی مثل قطاب و پشمک و ... استفاده کرده و حتی روش سرو ما با بقیه فرق دارد. چای ایرانی را با استکان کمر باریک عکس قدیمی دارد و قوری و سماور خاص خودمان به دنیا معرفی کردیم. این کار باعث می‌شود که اگر سطح کیفی چای ایرانی انقدر بالا نیست، اما روش سرو ما باعث رشد و صادرات محصولات جانبی وابسته به چای می‌شود.»