شاید بتوان گفت که زیباترین جمله در اهمیت و کارکرد صبر، فرمایش امیرالمومنین باشد که فرمود: صبر، کلید گشایش است.(1) باید برای رسیدن به اهداف زندگی سختی‌ها را هموار کرد و از صبر و شکیبایی در این مسیر مدد گرفت. صبر به معنای خویشتن‌داری از جزع و فزع هنگام سختی(2) و نگهداری نفس از بی‌تابی، غضب، زبان از شِکوه و شکایت، و جوارح از تشویش است.(3)
اهمیت صبر به قدری است که این مفهوم به همراه مشتقات آن ۱۰۳ بار در ۹۳ آیه و ۴۵ سوره قرآن به کار رفته است که برخی از آن‌ها اشاره به صبر بر مصائب اجتماعی دارد.
 

چند نوع صبر داریم؟

در قرآن کریم سه نوع صبر توصیف شده است. یکی از آنها صبر بر مصیبت‌هاست که سخت‌‌ترین نوع صبر است.(4) شاید بتوان گفت یکی از سخت‌ترین اتفاقات در زندگی، از دست دادن عزیزمان باشد که مصیبتی سنگین و تحملش بسیار سخت است. مورد دیگر شکیبایی، صبر بر اطاعت و بندگی خدا است.(5) یقینا اطاعت و بندگی خداوند راحت نیست و سختی‌هایی را باید متحمل شویم مثلا روزه گرفتن در گرمای تابستان کار آسانی نیست. قانع بودن و خوردن مال حلال کار سختی است. البته عبادت، تنها ذکر خداوند و نماز نیست، بلکه مراد از «فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبرْ» عبادتى است که انسان را دچار تضادها، طاغوت‌ها و مشکلات فراوان مى‌کند و بخاطر همین، نیازمند صبر و استقامت است.(6) سومین نوع صبر، صبر بر گناه نکردن است.(7) بشر، نفسی دارد به نام نفس امّاره که انسان را به سوى زشتى‌ها سوق مى‌دهد و اگر با عقل و ایمان مهار نشود، انسان یکباره سقوط مى‌کند و خداست که انسان را باید نجات دهد. جریان حضرت یوسف(ع) نمونه بارز در صبر و استقامت بر گناه نکردن است.
یوسف(ع) عدم خیانت و سربلندى خود را در این آزمایش، مرهون لطف و رحم خداوند مى‌داند و به عنوان یک انسان که داراى طبیعت انسانى است، خود را تبرئه نمى‌کند.(8)
 

در دعاى مکارم الاخلاق، امام زین‌العابدین (علیه‌السلام) از خداوند مى‌خواهد که به او توفیق دهد که در برابر غیبت مردم از او، نیکى مردم را بگوید و از بدى آنان بگذرد و هر کس با او قطع رابطه کرد با او معاشرت کند

از کجا بدانم که صابر هستم؟

قرآن کریم برای فرد صابر نشانه‌هایی را ذکر کرده که اگر با خصوصیات رفتاری شما منطبق باشد در زمره صابران هستید.
فرد صابر اهل گذشت است و اگر موردی پیش بیاید بدون این که دنبال تلافی و برخوردی باشد، از فرد می‌گذرد. در سوره شوری خداوند سراغ صبر و شکیبایی و عفو می‌رود تا بر این حقیقت تأکید کند که حق انتقام‌گیری و قصاص و کیفر برای مظلوم در برابر ظالم هرگز مانع از مسأله گذشت و عفو و بخشش نیست، می‌فرماید: «اما کسانی که شکیبایی کنند، و طرف را مورد عفو قرار دهند این از کارهای پرارزش است.»(9) فرد صابر هنگامی که به او بدی می‌شود تلاشش بر این است که بدی را با خوبی پاسخ ‌دهد.(10) سفارش شده که بدى‌ها را با خوبى پاسخ بده و اهل انتقام نباش؛ همان گونه که در دعاى مکارم الاخلاق، امام زین‌العابدین(علیه‌السلام) از خداوند مى‌خواهد که به او توفیق دهد که در برابر غیبت مردم از او، نیکى مردم را بگوید و از بدى آنان بگذرد و هر کس با او قطع رابطه کرد با او معاشرت کند.(11)  
فرد صابر برای انجام کارها مقاومت دارد و در مقابل سختی‌ها و موانعی که برای پیشرفت کار به وجود می‌آید مقاومت می‌کند تا کار به انجام برسد.(12)   گاهی در مسیر انجام کاری، از طرف دیگران با زخم زبان، تهمت و ناسزای افراد روبرو می‌شود که اینها باعث دلسردی او نشده و تلاش و بردباری کار را ادامه می دهد.(13) فرد صبور در هنگام پیش‌آمد مشکلات، زمان ترس، و در رخداد اتفاقات و از دست دادن عزیزان، بردبار است.(14) 
 

چه عواملی باعث بی‌صبری می‌شود؟

بی‌صبری پدیده‌ای است که علت‌های مختلفی باعث بوجود آمدنش می‌شود. پس باید ریشه‌های بی‌صبری را بدانید تا در وجودتان اصلاح کنید. یکی از دلایل صبور نبودن حریص بودن است.  نشانه حریص بودن دو چیز است: جَزَع به هنگام سختى و بُخل به هنگام کامیابى.(15) فرد حریص تحمل ندارد و می‌خواهد خیلی سریع به خواسته‌اش برسد.(16) دلیل دیگر عدم تعقل است. وقتی فرد در مورد موضوع مورد نظر تعقل و تفکر نمی‌کند و جوانب کار را نمی‌سنجد، باعث می‌شود که در انجام و رسیدن آن کار، شکیبا نباشد.(17)

فرد صابر اهل گذشت است و اگر موردی پیش بیاید بدون این که دنبال تلافی و برخوردی باشد، از فرد می‌گذرد

در آیه 61 سوره بقره یکی دیگر از عوامل بی‌صبری، یکنواختی در زندگی معرفی شده است. در آیه 48 سوره قلم غم و اندوه در زندگی و تحمل نداشتن هم عاملی از عوامل بی‌صبری بیان شده است.
 

صبور نبودن ما چه نتایجی در پی دارد؟

بدون شک صبور نبودن در امورات زندگی عواقبی به دنبال دارد که گاهی جبران ناپذیر است. در برخی موارد وقتی فرد صبور نیست اعمالی انجام می‌دهد که باعث خواری و ذلیل شدنش می‌شود.(18) یا گاهی به خاطر صبور نبودن، باعث سرزنش و توبیخ شدن از سوی دیگران می‌شود.(19) در آیه 164 سوره آل عمران شکست و ناکامی از دیگر نتایج صبور نبودن بیان شده است. وقتی انسان عجول باشد و بدون تدبیر کارها را پیگیری کند حتما با شکست روبرو می‌شود. گاهی ناشکیبا بودن باعث می‌شود که فرد از امکاناتی که باید استفاده کند محروم شود.(20)

پی‌نوشت‌ها:
1- بحارالانوار، ج 78، ص 195
2- الصحاح، ج 2، ص 706؛ لسان العرب، ج 4، ص 437: «حبس النفس عن الجزع»
3- نضره النعیم، ج 6، ص 2442
4- بقره، 155-156
5- مریم، 65
6- تفسیر نور، ج5، ص294
7- یوسف،53
8- تفسیر نور، ج4، ص226
9- شوری،43
10- فصلت،34
11- تفسیر نور، ج8، ص340
12- انفال، 65
13- مزمل، 10
14- بقره، 155
15- تفسیر نور، ج10، ص217
16- معارج،19-20
17- حجرات،4-5
18- روم، 58-60
19- بقره، 61
20- بقره، 61